Onderzoek aan de Academie voor Theater en Dans, we weten dat het gebeurt, maar wat houdt het precies in? Het tweede deel van een serie interviews voor een blik achter de schermen. Een gesprek met kunstenaar en schrijver Rajni Shah, die als onderzoeker is gelieerd aan DAS Graduate School.

Deel 2: The work of listening

Het is 11 februari en nieuwe maan: de dag waarop de Rajni’s podcastserie how to think wordt gelanceerd. how to think is een serie langzame gesprekken met mensen die het werk van luisteren, helen, rechtvaardigheid en liefde centraal zetten. Een productie van DAS Graduate School in samenwerking met het Centre for Performance Philosophy aan de universiteit van Surrey (GB).

Rajni Shah (hen/hun) maakte vijftien jaar lang performances, artistieke projecten en publieke interventies, voordat hen in 2012 het podium verliet en hun weg vervolgde in artistiek onderzoek, eerst aan de Lancaster University, later aan de Act of Listening Lab in Tiohtià:ke/Montreal. Gaandeweg kreeg ‘luisteren' daarin een centrale rol. Het onderzoek naar de relatie tussen luisteren en structurele ongelijkheid leidde in 2019 tot een serie Listening Tables. Een poging om letterlijk een verschuiving aan te brengen in wie er wordt gehoord, en vanuit het luisteren elkaar te ontmoeten dwars door alle verschillen heen.

Ik spreek Rajni s’ochtends om negen uur, de sneeuw buiten mijn raam weerkaatst het zonlicht. We ontmoeten elkaar via Zoom, Rajni is op unceded Gadigal lands, wat wij Australië noemen, waar het zeven uur ’s avonds en volop zomer is. Als we een uur later het gesprek beëindigen, zit Rajni in het donker.

Rajni Shah: We leven in een samenleving waarin we praten, zien en doen de hoogste prioriteit geven. Maar wat gebeurt er als we beginnen met luisteren? Als we ruimte creëren om te vertragen, zodat mensen die eerder stil zijn misschien een stem kunnen vinden, en mensen die eerder geneigd zijn te praten kunnen wennen aan stil zijn. Wat voor een gesprek ontstaat er als hetgeen gezegd wordt vanuit het luisteren tevoorschijn komt? Ik ben op zoek naar het punt waar het ‘naar binnen’ en ‘naar buiten’ luisteren elkaar raken. Luisteren als een ontmoeting tussen wat we voelen en hoe we door ‘de ander’ worden gezien en gehoord.

Drie jaar geleden nodigde Laura Cull Ó Maoilearca mij uit om een symposium vorm te geven. Dit symposium maakte deel uit van haar onderzoeksproject in performance-filosofie en radicale gelijkheid. Een speciale editie van een krant, in de vorm van een podcast-serie, zou daar een voortvloeisel van zijn. Uiteindelijk ging het symposium in mei 2020 natuurlijk niet door vanwege de pandemie. We besloten dat we de podcast-serie wel zouden maken. Het mooie aan een podcast is dat het de mogelijkheid biedt om het gebied van kennis en kennisoverdracht op een andere manier te verkennen. Om mensen uit te nodigen echt weg te gaan van het cognitieve, en tot belichaamde kennis te komen. Als je begint bij luisteren en niet weten komt er een ander soort kennis door.

Vorm is inhoud. Daaraan moest ik denken na geluisterd te hebben naar een gesprek van jou met Royona Mitra, dat helemaal uit voice-notes bestaat.* De vorm waarin jullie dit gesprek voeren, opent zo’n totaal andere ruimte. De tijd die jullie tussen de opnames nemen om elkaar echt te horen, geeft een heel andere lading aan het gesprek.

Ja, dat is belangrijk voor mij. Ik raak vaak gefrustreerd bij projecten of kunstwerken die ‘over iets gaan’, maar waarbij de politiek van het werk niet meegenomen wordt in de vorm. Het is net alsof het dan nog opgesloten zit in een oude structuur.

Is dat ook de reden waarom je stopte met het maken van performances?

Er zijn veel redenen, maar dit is er zeker één van. In 2012 geloofde ik echt dat ik het kun-stenaarschap aan de wilgen hing. Op dat moment geloofde ik dat ik helemaal wilde stoppen. Nu weet ik dat ik alleen stopte als ‘carrière-kunstenaar’. Hetgeen ik moest doen voor mijn carrière druiste zo compleet in tegen mijn eigen waardensysteem. Tegen de waarden die ik uitdroeg in mijn werk, zoals in publieke interventies als small gifts, give what you can, take what you need en Write a Letter to a Stranger.

Uiteindelijk ging je weg verder via het artistiek onderzoek. Ik begreep dat de pod-castserie how to think bestaat uit gesprekken met vier mensen: schrijver, dichter en kunstenaar Khairani Barokka, kunstenaar en healer Ria Righteous, schrijver en healing arts practitioner Omikemi en professor Engels en Vrouwen-, gender- en sexualiteitstudies Julietta Singh. Waarom met hen?

Toen Laura en ik onze samenwerking begonnen, navigeerden we zorgvuldig door het hele landschap: wie moet het symposium leiden, welke stemmen worden gehoord, wat voor een soort denken krijgt de voorrang? Voor mij was het helder dat het decentraliseren van wit-zijn een deel van het werk moest zijn, en dat het symposium geleid zou moeten worden door queer-mensen van kleur. Let wel, het gaat hier om een structurele heroriën-tatie; de gesprekken die we in de podcast voeren zijn zoveel ruimer en rijker zijn dan de benauwde concepten van ras en racisme. Maar omdat we nog steeds leven in een wereld waarin witte suprematie stevig gehandhaafd wordt, zet deze podcast de stemmen van mensen van kleur centraal. We vroegen Ria Righteous en Julietta Singh om samen met ons het symposium vorm te geven. Omikemi en Okka (Khairani Barokka) betrokken we als gastsprekers daarbij. Dat zijn de vier mensen met wie ik in de podcast spreek.

Hoe ging je te werk?

Ik sprak met iedereen apart via de zoom. Ria, Omikemi en Okka wonen in Engeland, Julietta in de Verenigde Staten, ik in Australië. We ontmoetten elkaar dus net als nu, terwijl het bij de één vroeg in de ochtend en bij de ander avond was. Vooraf stuurde ik iedereen een klein schriftje als uitnodiging. Daarin stelde ik voor om alle directe vragen te vermijden en stilte en spreken gelijkelijk te waarderen, zodat we in stilte samen konden zitten en ook dat deel zou uitmaken van ons gesprek. Het was een uitnodiging om het gesprek tussen ons te laten ontstaan, in plaats van te praten over dingen die we al wisten. Op een witte pagina schreef ik een paar open vragen, die ik interessant vond om te onderzoeken. De anderen konden daar hun vragen aan toevoegen. We hoefden hier in de gesprekken niet aan te refereren, ik vond het alleen fijn als er een soort gezamenlijk landschap was.

Is er iets dat je verrast heeft?

Alles. ik had geen echte verwachtingen, maar elk gesprek was zó anders. Het was voor mij constant leren vertrouwen op het proces. Er gebeurde van alles wat je als tegenslag zou kunnen zien. We verloren bijvoorbeeld een hele opname, dus één ontmoeting moesten we ‘overdoen’. Dat werd een nieuw gesprek. Dat was heel complex maar uiteindelijk ook erg mooi. Het is een interessante aflevering geworden over verlies en het niet-proberen om iets perfect te maken.

Verder zou ik hele project met dezelfde geluidskunstenaar, Roslyn Oades, samenwerken, maar vlak voor de montages bleek dat zij door omstandigheden niet meer mee kon doen. Ik kon me niet voorstellen dat er iemand was die haar kon vervangen, het materiaal was zo persoonlijk en delicaat, het proces zo experimenteel. Pas toen ik onze samenwerking echt losliet, en daarom rouwde, herinnerde ik me plotseling, een half uur later, Fili 周 Gibbons. Die zou echt geweldig zijn! Toen ik hen belde bleek Fili zelf al te dromen van een soortgelijk project met mij.

Dit hele project was prachtig om te doen, in de manier van werken probeerden we de waarden waar we over spraken echt te leven, dus zorgzaamheid en welbevinden stonden steeds centraal. Net voor onze eerste online-ontmoeting stierf de hond van Julietta. Het maakte voor mij deel uit van het proces om Julietta in hun rouw alle ruimte te geven. In plaats van de ontmoeting koste wat het kost door te laten gaan. Voorheen zou ik altijd gestresst zijn geraakt, een deel van mij zou denken: dit staat het werk in de weg! Maar dat is niet langer de manier is waarop ik wil werken. Ik wil de ervaringen van de ander respecteren en eren, dus hoe veranderen we de vorm van het werk zo, dat het wel aansluit? Zorgzaam zijn voor elkaar, ieders welbevinden centraal zetten, dat klinkt eenvoudig, maar het maakt het project groter en langer en duurder (lacht). Het kost tijd als je echt zorg draagt voor je mensen, en het is belangrijk om mensen te betalen voor de tijd die dit werk vraagt. Met name in de kunsten, maar ook aan de universiteit, moet alles binnen een be-paald tijdsbestek gebeuren, en wordt een project meestal in de planning geperst. Op zo’n moment kun je niet je eigen proces volgen of afstemmen op de ritmes van je lichaam, terwijl ik sterk geloof dat, als je dat wel doet, het werk beter wordt.

Ik moet denken aan Laura en de dood van haar vader, terwijl ze hier als hoofd van DAS Graduate School aangenomen werd.

Ja, in die periode werkte ik met haar aan het how to think-symposium. De dood van haar vader maakte voor mijn gevoel deel uit van dat project. Hoe geef je iemand ‘holding’ en ruimte? Ik wilde haar laten voelen dat haar rouwproces het werk was dat gedaan moest worden, dat ze dat kon vertrouwen, dat het voor het project juist rijker was om de rouw in het maakproces toe te laten, dan het krampachtig te weren.

De gesprekken in deze podcast zijn heel persoonlijk en dat maakt het werk erg kwetsbaar, het is een kwetsbaar ding om in de wereld te zetten, maar ik vertrouw erop dat er in luiste-ren naar iets kwetsbaars een zekere rijkdom in zit, ik zie het een beetje als ‘eavesdropping’. Alsof je op een terras meeluistert naar het gesprek van mensen die een tafeltje ver-derop zitten.

Is er een luistertraditie waar je werk deel van uitmaakt? Of een veld van mensen die dit gebied nu onderzoeken?

Ja, al zijn er niet zoveel mensen die het luisteren in relatie tot performance onderzoeken. Kijk, het werk dat we doen voelt radicaal in de maatschappij waarin wij leven, maar het is nogal basaal, als je het vergelijkt met de kennis die in de meeste inheemse tradities aanwezig is. Ik ben me er sterk van bewust dat het hier om oude kennis gaat. Het is niet zo dat ik daaruit put, want ik ben daar niet mee grootgebracht, maar ik ben er wel nieuwsgierig naar. Al zou het waarschijnlijk een heel leven kosten om die kennis eigen te maken. Ik ben me er dus van bewust dat ik geen nieuw terrein verken, het is eerder de grond schoonmaken, zodat we terug kunnen keren naar oude wijsheden.

In die inheemse tradities is er alleen niet die link met performance.

Rituelen liggen natuurlijk dichtbij performance. In die tradities hoef je niet te spreken over ‘performance’, want de rituele en creatieve aspecten maken allemaal deel uit van het leven, niet zoals bij ons, waar alles gefragmenteerd is, in hokjes is gedeeld.

Heb je mensen uit deze inheemse tradities ontmoet?

Ja, ik ken hier mensen met een inheemse achtergrond. Ik heb het geluk dat ik sinds een paar jaar onuitgenodigd op het land van inheemse volkeren in Australië mag wonen. Het neemt natuurlijk tijd om hier echt te settelen, het is een groot proces van luisteren voor mij. Ik zou het gesprek met dit land graag verdiepen, maar alleen als dat kan, als ik uitgenodigd word.

Interview: Hester van Hasselt
 

*    Building the impossible bridge: voice notes on anti-racism and/in institutions. Royona Mitra is lector Dance and Performance Cultures aan Brunel University London. https://www.attenboroughcentre.com/events/3815/building-the-impossible-bridge-voice-notes-on-anti-racism-and-in-institutions

Voor de podcast-serie how to think en ander werk van Rajni Shah zie: https://www.rajnishah.com/